Op LinkedIn zie ik soms nare berichten voorbij komen van mensen die de ‘anti-vaxxers’ op een eiland willen zetten en uitsluiten van alle voordelen die de vaccinaties ons land zullen brengen. Discussies kunnen snel verhit raken. Als je hardop twijfelt over vaccinatie in de verkeerde groep, dan kom je al snel in het Wappies-kamp terecht. In dit artikel wil ik uitleggen dat mensen die pro-of anti vaccinatie zijn, allemaal gewoon hetzelfde zijn. Ze maken zich druk over hetzelfde gezamenlijke belang dat op de tocht kan komen te staan. Het fenomeen dat deze splijting en polarisatie veroorzaakt, heeft een naam: het sociale dilemma. In dit artikel leg ik uit hoe dit werkt en hoop ik ook bij te dragen aan een beetje meer begrip en verdraagzaamheid voor de mensen die anders over vaccinatie denken dan jij.
Om de uitleg compleet te maken, voeg ik in dit artikel een klein beetje achtergrond toe uit de evolutionaire psychologie, die ik o.a. heb gebaseerd op de boeken van Steven Pinker.
Evolutionaire psychologie les 1: Samenwerking is….dansen op het koord tussen eigen belang en groepsbelang
Mensen kunnen samenwerken met soortgenoten die geen familie of bekenden zijn. Wist je dat dit een ongekende prestatie is die alleen mensen kunnen volbrengen? Andere sociale diersoorten vormen alleen groepen met familie en/of bekenden. Dit levert ons het voordeel op dat we hele grote groepen kunnen vormen en dus als diersoort enorm veel macht halen uit onze aantallen. Maar het levert een belangrijke evolutionaire vraag op: Als de groep waar jij toe behoort geen familie is; hoe blijven jouw genen dan bestaan als je jezelf offert voor iemand anders? Dit zijn de omstandigheden waarin ons brein zich evolutionair verder heeft ontwikkeld. Als mensen lang genoeg wilden overleven om nageslacht te maken, dan moesten ze niet zomaar onbaatzuchtig hun eigen belangen opgeven voor willekeurige anderen in de groep. Er zou gemakkelijk misbruik van worden gemaakt. Want als jij die leeuw al voor mij te lijf gaat, waarom zou ik daar dan mijn eigen leven voor in gevaar brengen? En als jij doodgaat in een poging om mij te redden, dan zijn jouw genen het haasje en die van mij niet.
Onze voorouders leerden dus koorddansen op het dunne evenwicht tussen eigen belangen en groepsbelang. Ze moesten hun eigen belangen genoeg beschermen om hun genen door te kunnen geven aan de volgende generatie. Maar ze moesten ook voldoende in de groep investeren om de groep sterker te maken en te houden. Het ‘sociale dilemma’ werd geboren.
Het sociale dilemma zit in ons brein verankerd.
‘Kies ik voor mijn eigen belang, of ga ik voor het belang van de groep?’ Deze vraag stel je jezelf wellicht niet heel bewust, maar de afweging komt dagelijks bij je boven.
Dit dilemma staat bijvoorbeeld ook aan de basis van ons klimaatprobleem. Mensen zijn doorgaans bereid om ‘groene’ klimaatkeuzes’ te maken zolang het hen zelf niets extra’s kost en/of hen persoonlijk iets oplevert. Als ze ervoor moeten betalen, of plezierige dingen achterwege moeten laten, dan komen er allerlei andere afwegingen die de minder mileubewuste keuze weer prima kunnen rechtvaardigen. Dán komen ineens de kritische vragen: ‘Maar wat heeft mijn investering voor een zin, als achter de schermen allerlei grote multinationals alle milieuregels aan hun laars lappen’?
In de speltheorie staat dit fenomeen bekend als ‘The tragedy of the commons, ofwel vertaald: ‘De tragedie van de gemeenschap’. Iedereen wil investeren in het gezamenlijke belang als we zeker weten dat de rest dat ook doet en andere groepsleden er niet met onze investering vandoor gaan. Het probleem is: we weten dat bijna nooit zeker. Vooral niet als de groep onoverzichtelijk groot wordt, zoals in een gehele samenleving van een land het geval is. Het is één van de redenen dat het gezamenlijk belang in zo’n grote groep alleen kans van slagen heeft als de investering die individuen erin leggen, ook in lijn ligt met hun persoonlijke belangen. Anders komt ‘de tragedie van de gemeenschap’ langs om roet in het eten te gooien. Daarom kiezen we voor elektrische auto’s en zonnepanelen op het moment dat die gesubsidieerd worden of zichzelf terugverdienen. We gaan van het gas af als het alternatief ons er in ieder geval niet op achteruit doet gaan. Windmolens? Prima, maar niet in onze achtertuin graag. Niets menselijks is ons vreemd. En onze persoonlijke belangen zijn heiliger dan we aan elkaar willen toegeven.
Evolutionaire psychologie les 2: Elimineer de ‘cheaters’ uit onze groep!
Het sociaal dilemma maakte dat een mensengroep altijd kwetsbaar was voor ‘cheaters’: mensen die wel profiteerden van de bescherming en opbrengst van de groep, maar hier zelf (te) weinig aan bijdroegen. In onze evolutionaire geschiedenis kon het gezamenlijk belang binnen de groep snel zoek raken als er teveel ‘cheaters’ aanwezig waren. Zij konden de groep van binnenuit uithollen, waardoor de groep als geheel kwetsbaar werd voor gevaren van buitenaf.
Een belangrijk onderdeel voor het gezond houden van onze groepen, was dus het ontmaskeren van deze cheaters. Hoe sneller je cheaters uit de groep kon zetten, hoe beter dat was voor de stabiliteit en gezondheid van de groep als geheel. Ons brein ontwikkelde dus ‘cheater-detectoren’, interne alarmbellen die ons waarschuwden voor groepsleden die met hun egoïstische keuzes de stabiliteit van de groep van binnenuit konden uithollen.
De verontwaardiging rondom wel of geen vaccinatie gaat over cheaters.
Die cheater-detectoren zitten anno 2021 nog steeds in ons hoofd. En in de Covid-pandemie draaien ze op volle toeren. Bij zowel de voor- als de tegenstanders van vaccinatie.
De cheaters voor de pro-vaccinatie groep: de ‘anti-vaxxers’. Iemand die geen vaccin neemt, geeft het virus meer kans om zich te verspreiden, zodat kwetsbare anderen – na een x aantal mutaties- weer ziek kunnen worden. Met andere woorden; voor hun eigen belangen (geen risico lopen op bijwerkingen van een vaccin) zetten ze de gezamenlijke belangen van de volksgezondheid op het spel. En dat terwijl ze wel genieten van de opbrengsten van de vaccinatiecampagne. Deze mensen vormen een risico voor het slagen van de vaccinatiecampagne en krijgen daarmee het label ‘cheater’. Met bijkomende emoties, weerstand tegen hun keuzes en de vaak uitgesproken wens om hen dan ook de publieke voordelen van een gevaccineerde maatschappij te ontzeggen.
De cheaters voor de groep zonder vaccinatie: De machthebbers. Het risico dat iemand van het groepsbelang profiteert ligt overal op de loer. Wat gebeurt er als iedereen zonder nadenken het vaccinatiebeleid volgt en zichzelf en zijn kinderen laat vaccineren? Potentieel levert dit allerlei mogelijkheden voor machtige minderheden om rijkdom en macht te vergaren en te vergroten. De macht van de farmaceutische industrie, politieke belangen die verstrengeld kunnen raken, bedrijven of individuen die direct profiteren van belastinggeld… Dit is net zo goed voer voor onze cheaterdetectoren, die al snel heel luid kunnen rinkelen.
Voor en tegenstanders van vaccinatie liggen dus eigenlijk helemaal niet zo ver uit elkaar. Beide groepen houden zich bezig met cheaters die het gezamenlijke belang kunnen bedreigen en daarmee het welzijn van de groep als geheel kunnen ondermijnen. Het is een klassiek voorbeeld hoe het sociale dilemma werkt en hoe dringende wereldproblemen zo moeilijk tot een oplossing komen. Er is altijd een partij aan te wijzen die mogelijk profiteert van de offers van iemand anders. Dus als de gevraagde offers jouw persoonlijke belangen bedreigen, dan zijn er veel redenen te bedenken waarom je daar toch liever vanaf ziet.
Wel of geen vaccinatie: Een kwestie van persoonlijk belang
Als jij voor vaccinatie hebt gekozen: heb je dat dan voor jezelf gedaan, voor een kwetsbare dierbare of voor de onbekende rest van de maatschappij? Veel mensen die zonder aarzelen voor een vaccin kiezen komen uit op één van de 2 eerste antwoorden. Ze doen het voor zichzelf, omdat ze denken dat de risico’s van Covid voor hen hoger zijn dan de eventuele risico’s van vaccinatie. Of ze doen het voor kwetsbare dierbaren of vrienden die zij met hun vaccinatie willen beschermen tegen mogelijke besmetting. Herken jij deze antwoorden ook bij jezelf: dan is het goed om te realiseren dat de keuze voor vaccinatie in lijn ligt met jouw persoonlijke belangen. De keuze voor vaccinatie is dan géén sociaal dilemma. Voor jou is namelijk de keuze zo klaar als een klontje: ‘Hier met die prik, wanneer mag ik hem hebben?’ Natuurlijk is het daarna verleidelijk en heel makkelijk om boos te worden op anderen die zich niet willen laten vaccineren. ‘Cheaters zijn het; egoïsten’! Maar realiseer je dan dat je met 2 maten meet.
Want als jij degene bent die de conclusie trekt dat je die prik alleen maar zou halen voor de volksgezondheid van de gehele maatschappij, dan moet je de derde keuze maken. Je doet het niet voor jezelf ( want je denkt dat de prik jou meer risico’s oplevert dan Covid), je doet het niet voor je dierbaren (omdat je geen kwetsbaren in jouw midden hebt), dus dan zou je het moeten doen voor de onbekende rest, die willekeurige ander. Dat is het moment dat je in het sociaal dilemma beland; en dat is een compleet ander speelveld dat een stuk lastiger in elkaar steekt. Dan kan het kiezen voor een vaccinatie net zo ingewikkeld voelen als het inleveren van inkomen voor een schoon klimaat. Nog ingewikkelder zelfs, omdat het deze keer jouw gezondheid is die als betaalmiddel wordt gevraagd. Wil jij betalen met een klein risico op bijwerkingen en klachten, ten gunste van (het behoud van) de gezondheid van anderen? Deze mensen moeten daarmee een keuze maken die van nature helemaal niet vanzelfsprekend is. En die keuze wordt nog vele malen moeilijker als het gaat over de belangen van hun kinderen, die nu ter discussie staan in het plan om kinderen massaal te laten vaccineren. Dat is een stressvolle situatie áls je de conclusie trekt dat daarmee jouw gezondheidsbelangen en/of die van je kinderen geschaad kunnen worden ten bate van het gezamenlijk belang. Dat kan in alle vezels van je lijf voelen als een ondoenlijke keuze.
En dan komen de knagende vragen….
‘Hebben de machthebbers van deze hele campagne echt het beste met ons voor?’ De kleinste onvolkomenheden die belangenverstrengeling doen vermoeden, hypocrisie van politieke kopstukken (Het Grapperhausje), bedrijven die via dubieuze aanbestedingsroutes profiteren (Testen voor toegang) en individuen die profiteren van belastinggeld (de Sywert gate) zijn olie op het vuur voor ’the tragedy of the commons’. Het wakkert de achterdocht aan dat machtige minderheden via achterkamertjes kunnen profiteren van de massale vaccinatiecampagne die wordt losgelaten op ‘ de onwetende kudde’. Iedere schijn van cheater-gedrag van machthebbers gaat in een sociaal dilemma al heel snel een eigen leven leiden.
Mensen die zich zorgen maken over deze ontwikkelingen zijn geen Wappies. Deze mensen moeten hun weg vinden in een sociaal dilemma waar ze behoorlijk in verstrengeld kunnen raken. Ze voelen de druk om voor een gezamenlijk belang te kiezen dat hun persoonlijke belangen ondergeschikt maakt. Ondertussen wordt hen aan allerlei kanten tegenstrijdige informatie onder de neus gehouden over de risico’s en mogelijke baten van vaccinatie. Er worden onderzoeken gepubliceerd die weer door anderen worden ontkracht. Ze lopen het risico om door mensen die pro-vaccinatie zijn als ‘cheater’ te worden weggezet, dat zelfs in families een splijtzwam kan worden. En als klap op de vuurpijl komen er berichten in het nieuws die doen vermoeden dat niet iedereen met machtstouwtjes in handen daar even zuiver mee omgaat.
De weerstand tegen vaccinatie is dus geen gedrag van een groep egoïsten die het pad is kwijtgeraakt. Het is gedrag dat heel menselijk is. Gedrag dat – ook als jij nu ‘pro-vaccin’- bent, ook bij jou op de stoep zal staan. Het komt boven op het moment dat er iets van je wordt gevraagd dat goed zou zijn voor de groep, maar in jouw eigen overtuiging niet per sé goed is voor jou. Ben jij de uitzondering op de regel? Check dan even welke keuzes jij hebt gemaakt voor het behoud van ons klimaat. Hoe hebben die keuzes jou in het dagelijkse leven wezenlijk nadeel opgeleverd? Vaak is dat lijstje erg klein, want je maakt een kosten-baten afweging tussen je eigen belangen en het groepsbelang. Zodra de kosten voor jou te hoog worden (en dat is doorgaans al heel snel het geval), dan zal je je afvragen: ‘Hoeveel zin hebben mijn offers als die anderen gewoon doorgaan…….?’ Dat is geen beschuldiging, in mijn ogen hoeven we ons daar niet voor te schamen. Het is immers een bewezen tendens die in ons allemaal zit. Zolang je een ander er nu maar niet voor veroordeelt. Wellicht helpt dit beeld om met wat meer verdraagzaamheid te kijken naar de worsteling die vele Nederlanders hebben in het sociale dilemma dat hen met deze vaccinatiecampagne achtervolgt. En prijs jezelf dan gelukkig dat jou deze keer dit dilemma bespaard is gebleven.